Οι δυσκολίες συμπεριφοράς παρατηρούνται σε όλα τα παιδιά και σε όλες τις ηλικίες, καθώς η συμπεριφοράς αποτελεί τρόπο εξέλιξης του παιδιού, μέσο εξερεύνησης του περιβάλλοντος του, μορφή επικοινωνίας με τους γύρω του.

Πολλά βιβλία έχουν γραφεί για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών ανά ηλικία και ανά τομέα (δυσκολίες φαγητού, δυσκολίες ύπνου κτλ., στα πλαίσια γενικότερων αρχών διαπαιδαγώγησης στον κάθε πολιτισμό.

Ειδικότερα όμως για τα παιδιά με αναπτυξιακές διαταραχές και ειδικότερα διαταραχές αυτιστικού φάσματος, απαιτούνται εξειδικευμένες γνώσεις και εμπειρία. Οι γονείς των παιδιών αυτών αναφέρουν συχνά εξάντληση και νιώθουν ότι βρίσκονται σε αδιέξοδο. Και τούτο επειδή οι δυσκολίες συμπεριφοράς των παιδιών αυτών δεν οφείλονται μόνο σε έλλειψη πειθαρχίας και σταθερών ορίων από την οικογένεια (χωρίς να εξαιρείται και αυτό το ενδεχόμενο), αλλά και σε ιδιαίτερες δυσκολίες που παρουσιάζουν τα παιδιά του φάσματος: προβλήματα επικοινωνίας (λεκτικής και εξωλεκτικής), προβλήματα κατανόησης των κοινωνικών κανόνων αλλά και δυσκολίες λόγω στερεοτυπιών και εμμονών.

Στη προσπάθεια μας  να βοηθήσουμε τα απιδιά αυτά και τις οικογένειες τους, χρήσιμο είναι να διακρίνουμε τι προηγείται της συμπεριφοράς (αίτιο ή αφορμή), ποια ακριβώς είναι η συμπεριφορά και κάτω από ποιες συνθήκες εκδηλώνεται και ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της συμπεριφοράς:

A-B-C chart: Antecedents-Behavior-Consequences

A: Ελέγχουμε τόσο το ίδιο το παιδί όσο και το περιβάλλον του: Εκδηλώνεται αυτή η συμπεριφορά όταν είναι άρρωστο, κουρασμένο, όταν πεινάει, όταν αγχώνεται ή νιώθει νευρικότητα όταν πονάει;

Σχετίζεται αυτή η συμπεριφορά αυτή με το περιβάλλον; Εκδηλώνεται μόνο στο σπίτι, μόνο στο σχολείο, μόνο στο θεραπευτικό κέντρο  ή παντού; Εκδηλώνεται σε χώρο με πολύ κόσμο και πολλά ή έντονα αισθητηριακά ερεθίσματα; Υπάρχουν συγκεκριμένες αντιδράσεις των άλλων (οικείοι, συμμαθητές κτλ) που μπορεί αν επιδεινώσουν τη συμπεριφορά ή να ηρεμήσουν το παιδί; Εκδηλώνεται μόνο σε συγκεκριμένους ενήλικες όταν θέλει να αποφύγει να προσπαθήσει παραπάνω και ξέρει ότι θα το πετύχει; (χειριστική) κτλ.

Β: Ασχολούμαστε με τη συμπεριφορά αυτή καθεαυτή: πόσο συχνή είναι, πόσο διαρκεί, εκδηλώνεται πάντα με τον ίδιο τρόπο και την ίδια ένταση; Πώς σταματά συνήθως;

Χρήσιμο σε αυτή την ανάλυση που κάνουμε είναι να διακρίνουμε συμπεριφορές σε  επικίνδυνες, μη κοινωνικά επιτρεπτές και ενοχλητικές. Ακολουθούν  μερικά παραδείγματα:

Επικίνδυνη συμπεριφορά θεωρείται το να δείχνει σαν να μην αισθάνεται τον πόνο, να πηδά από μεγάλα ύψη αψηφώντας τον κίνδυνο, να κτυπά ή να ρίχνει κάτω καθρέπτες, τζάμια κτλ, να χτυπά το κεφάλι του, να δαγκώνει τον αυτό του ή τους άλλους, να δείχνει εμμονή με τη φωτιά, καταπίνει το φαγητό αμάσητο ή φτύνει το φαγητό ή προκαλεί έμετο, βάζει τα πάντα στο στόμα.

Σε αυτές αλλά και  σε παρόμοιες περιπτώσεις, χρειάζεται η συμβολή του εργοθεραπευτή και του ψυχολόγου της ομάδας που ασχολείται με το παιδί.

Εξάλλου, το να επεξεργάζεται τα κόπρανα (δικά του ή των ζώων), το να μυρίζει τους άλλους εμμονικά, το να είναι πολύ επιλεκτικός  στα φαγητά, το να αρνείται κανόνες υγιεινής όπως το λούσιμο, το μπάνιο, το βούρτσισμα δοντιών και το κόψιμο νυχιών, το να ξεντύνεται σε δημόσιο χώρο, το να αγκαλιάζει και να φιλά τους ξένους και τα ξένα παιδιά, το να δυσκολεύεται να μεταβεί από ένα μέρος σε ένα άλλο ή από μια δραστηριότητα σε μια άλλη, αποτελούν παραδείγματα συμπεριφορών  που οδηγούν σε κοινωνική απόρριψη και απομόνωση και μπορούν ,μακροπρόθεσμα να είναι επιβλαβείς  για την υγεία του παιδιού.

Τέλος υπάρχουν και συμπεριφορές οι οποίες χωρίς να είναι ιδιαίτερα επικίνδυνες ή κοινωνικά κατακριτέες, στενοχωρούν τους γονείς, όπως το να φορά τα ρούχα ανάποδα, το να θέλει τα πράγματα στο σπίτι  να είναι ταχτοποιημένα με συγκεκριμένο τρόπο, το να μην θέλει διαφορετικά φαγητά να αναμιγνύονται στο πιάτο του ή το να έχει περιορισμένα ενδιαφέροντα.

Καθώς λοιπόν στο παιδί μας μπορεί να εμφανίζονται περισσότερα από ένα από τα παραπάνω, καλό είναι να είμαστε σε θέση να ιεραρχήσουμε ποια θέλουμε να αντιμετωπίσουμε πρώτα, ανάλογα με τη σοβαρότητας της.

C: Ποιες οι συνέπειες της συμπεριφοράς αυτής για το παιδί; Προσπαθεί να μας δείξει κάτι; Να αποφύγει κάτι; Πώς αντιδρούμε; τι επιπτώσεις έχιε στην οικογένεια, στην τάξη του σχολείου, στη θεραπεία κτλ;

Χρήσιμο λοιπόν είναι να κρατάμε ένα ημερολόγιο των παραπάνω  για να μπορούμε να καταλάβουμε τι συμβαίνει, γατί και πώς μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε, ξεκινώντας από την αρχή και όχι από το τέλος.

Για να αντιμετωπίζουμε λοιπόν τις συμπεριφορές αυτές προσπαθούμε να αλλάξουμε το περιβάλλον του παιδιού αλλά και να ενισχύσουμε συγκεκριμένες δεξιότητες του παιδιού μας:

Έτσι, δίνουμε μεγαλύτερη σημασία στα αισθητηριακά ερεθίσματα που μπορεί να τον αποσυντονίζουν, προσέχουμε τη δική μας συμπεριφορά, εκφράζουμε τα συναισθήματα μας με ήρεμο και απλό τρόπο, αποφεύγουμε την τιμωρία, ΑΚΟΥΜΕ! Τις έχει να μας πει, τι προσπαθεί να μας μεταδώσει, αποφεύγουμε να του δίνουμε επιλογές για πράγματα που δεν θα διαπραγματευτούμε (πχ θέλεις να φας, θέλεις να ετοιμαστείς για το σχολείο κτλ), χρησιμοποιούμε την ώρα του timeout, όχι μόνο για το παιδί αλλά και για εμάς (ώρα να ηρεμήσουμε όταν η κατάσταση είναι εκτός ελέγχου), προσπαθούμε να έχουμε ένα οπτικοποιημένο πρόγραμμα για το παιδί κάπου να το βλέπει.

Η σωματική τιμωρία θεωρείται ακατάλληλη όχι μόνο επειδή δεν λύνει το πρόβλημα και διδάσκει βίαιες συμπεριφορές, αλλά και επειδή δίνει το μήνυμα στο παιδί ότι τέτοιες συμπεριφορές είναι αποδεκτές-πώς λοιπόν περιμένουμε να μας εκμυστηρευτεί όταν κάποιος (συνομήλικός ή όχι) αργότερα επιχειρήσει να το κακοποιήσει;

Ταυτόχρονα προσπαθούμε να ενθαρρύνουμε το παιδί να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες: Δεν θεωρούμε δεδομένο για ένα παιδί με αυτισμό ότι θα ακολουθήσει την επιθυμητή συμπεριφορά επειδή απλά του εξηγήσαμε μία φορά. Ξεκινάμε από το αναπτυξιακό και όχι από το χρονολογικό του επίπεδο. Δεν προσπαθούμε να του εξηγήσουμε όλα με την πρώτη, ένα βήμα η φορά. Βρίσκουμε την κατάλληλης στιγμή: κατάλληλη βλεμματική επαφή, ηρεμία, προσοχή, δεν ξεχνάμε να επιβραβεύουμε κάθε φορά που το παιδί φέρεται καλά (προσοχή όμως στις υπερβολές!). Προσπαθούμε να το διδάξουμε να μην τα παρατά μπροστά στις δυσκολίες, το βοηθάμε να βρει τρόπους να ηρεμεί, να ελέγχει τον θυμό του. Θυμόμαστε ότι στα παιδιά με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος είναι δύσκολη η γενίκευση.

Αποφεύγουμε τις απειλές, προσπαθούμε να διδάξουμε τις συνέπειες (πχ. αν δεν τελειώσεις το φαγητό σου δεν θα μείνει χρόνος για βόλτα), χρησιμοποιούμε ημερολόγια τοίχου όπου κολλάμε αυτοκόλλητα κάθε φορά που δεν καταφεύγει στην ανεπιθύμητη συμπεριφορά και προσπαθούμε το «βραβείο» που θα κερδίσει στο τέλος να είναι μια βόλτα με τους γονείς, μια δραστηριότητα και όχι κάτι υλικό, κάποιο γλυκό κτλ.

Μιλάμε με θετικές προτάσεις (μάζεψε σ παρακαλώ τα ρούχα σου από το πάτωμα) και όχι αρνητικές (μην ρίχνεις τα ρούχα σου στο πάτωμα). Μιλάμε σε απλές και σύντομες προτάσεις («κατέβα από το τραπέζι» αντί του «μην πηδάς από το τραπέζι στο πάτωμα, θα πέσεις, θα χτυπήσεις και μετά η μαμά θα κλαίει ή η γιαγιά θα τρομάξει κτλ»)

Είναι σημαντικό να μην έχουμε ούτε χαμηλές αλλά ούτε υπερβολικές προσδοκίες από το παιδί, δυσανάλογες με το επίπεδο κατανόησης και επικοινωνίας που διαθέτει, αλλά ούτε από όλους όσους ασχολούνται με  αυτό. Είναι όμως εξίσου σημαντικό να συμφωνήσουν όλοι όσοι ασχολούνται με το παιδί σε μια κοινή γραμμή αντιμετώπισης, που θα τη σέβονται και θα την τηρούν.